Θα επιστρέψει ο Αριστοτέλης στην πατρίδα του;

του Γιώργου Τσιριγώτη

Ξεκίνησε το έτος Αριστοτέλη, όπως αναγορεύτηκε από την ΟΥΝΕΣΚΟ το 2016. 2400 χρόνια από την γέννησή του. Μαζί με τον Αριστοτέλη, είναι αυτονόητο πως γιορτάζουμε (τιμούμε) την φιλοσοφία. Η πικρή αλήθεια όμως είναι πως τιμούμε –γενικώς- ένα πράγμα που μας έλειψε, που αντιλαμβανόμαστε ενδομύχως και υπογείως πως χάθηκε από την ζωή μας (αν ποτέ υπήρχε), προσπαθώντας να ξορκίσουμε με τις τιμές, τις ευθύνες μας γι’ αυτή την εγκατάλειψη. 

Θα διοργανώσουμε εκδηλώσεις, συνέδρια, θα γίνουν

–ενδεχομένως- εκπομπές στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση, στα σχολεία οι μαθητές θα γράψουν εκθέσεις για τον μεγάλο φιλόσοφο. Έχω τον βέβαιο φόβο πως επιδερμικά θα ασχοληθούμε «κάνοντας το καθήκον μας», ενώ παράλληλα στην ζωή μας και στην πράξη μας δεν θα έχουμε βάλει ούτε μια σταγόνα από τα διδάγματα και του Αριστοτέλη αλλά και των άλλων φιλοσόφων που «τιμήσαμε» η θα «τιμήσουμε» προσεχώς, υποκριτικά.

Και λέω υποκριτικά γιατί οι πολιτικοί θα εξακολουθούν να υπηρετούν τις παρεκτροπές των πολιτευμάτων και οι πολίτες να βαφτίζουν αρετές, τα συμφέροντά τους, ενώ η μεσότητα (το μέτρο το άριστο) θα απουσιάζει από τον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο.

Πώς να πετύχεις όμως την αναπλήρωση όλων αυτών των ελλείψεων, όταν η παιδεία που πρέπει -και μπορεί- να μας μαθαίνει τις αρετές, για να ζούμε μ’ αυτές και να καταχτήσουμε έτσι την ευδαιμονία (την ευτυχία στην ζωή μας), είναι μακριά νυχτωμένη, στα αλλήθωρα σχολεία της επαγγελματικής αποκατάστασης, στα πανεπιστήμια της ήσσονος προσπάθειας και στα μοριοδοτούμενα μεταπτυχιακά της πληρωμής;

Το ξέρω πως η εισαγωγή είναι γκρινιάρα και καθόλου αισιόδοξη για το έτος Αριστοτέλη, αλλά πώς να γίνει; Να ξεχάσουμε τον πόλεμο, τους πρόσφυγες, τα πνιγμένα παιδιά, τους φυλακισμένους; Την χυδαιότητα του δημόσιου βίου, τον συνεταιρισμό πολιτικών και δικαστών για την προστασία της διαφθοράς και της παρέκκλισης του πολιτεύματος; Που βρίσκεται η κατά Αριστοτέλη αρετή μέσα σ’ όλα αυτά;

Όμως δεν θα γκρινιάξω άλλο. Θα σας πω μια ιστορία προσωπική που έχει να κάνει με τον συμπατριώτη μας τον Αριστοτέλη και στοιχειοθετεί τα παραπάνω.

Τον Αύγουστο του 1996 θα πήγαινα σ’ ένα επιστημονικό συνέδριο στην Λιέγη του Βελγίου, για να παρουσιάσω μια εργασία, και προετοιμαζόμουνα μήνες πριν. Το συνέδριο λεγόταν CASYS (Computing Anticipatory Systems). 

Τα Anticipatory Συστήματα στην σύγχρονη τεχνολογία, είναι αυτά που έχουν μέσα τους ένα μαθηματικό μοντέλο του εαυτού τους και (ή) του περιβάλλοντος, ώστε να μπορούν να προβλέπουν τις επόμενες καταστάσεις του εαυτού τους και (ή) του περιβάλλοντος και να οργανώνονται κατάλληλα για να είναι σε αρμονία με τις επόμενες καταστάσεις. Δηλαδή όχι μόνον μπορούν να προβλέπουν τι θα γίνει σε ένα βάθος χρόνου, αλλά παίρνουν και τα ανάλογα, τα κατάλληλα μέτρα, ώστε να ανταποκριθούν στις όποιες αλλαγές. Π.χ. προβλέπω πως θα βρέξει και όταν βγαίνω από το σπίτι μου, φοράω αδιάβροχο, παίρνω μαζί μου ομπρέλα. Την θεωρία των Anticipatory Συστημάτων, με την σύγχρονη έννοια του όρου που αναφέραμε πριν, ανέπτυξε αρχικά ο Αμερικάνος βιολόγος Robert Rosen (1934 – 1998).

Τότε, το 1996 έψαξα να βρω στα λεξικά την έννοια της λέξης Anticipatory, Anticipation, Anticipate κι έβρισκα παντού πως σημαίνει: προβλέπω, προλέγω, πρόβλεψη, κλπ. Όμως μου γεννήθηκε η απορία, αν θέλουν να πουν προβλέπω, προλέγω, γιατί δεν χρησιμοποιούν τις αγγλικές λέξεις prevision, prediction; Μήπως η λέξη anticipation δεν σημαίνει ακριβώς πρόβλεψη, αλλά έχει άλλη έννοια πιο σύνθετη ή λίγο διαφορετική; Όσο κι αν έψαξα δεν βρήκα έναν ελληνικό όρο που να αποδίδει την λέξη στα ελληνικά με διαφορετικό νόημα, απ’ αυτό της πρόβλεψης.

Πήγα τον Αύγουστο στο Βέλγιο και πήρα τα πρακτικά του Συνεδρίου CASYS της προηγούμενης χρονιάς, με την ελπίδα να βρω κάποιον ορισμό που θα με οδηγήσει στην ελληνική λέξη. Ψάχνοντας λοιπόν, βρήκα ένα άρθρο ενός Σουηδού –αν θυμάμαι καλά- που έλεγε πάνω-κάτω πως: Anticipation είναι η ικανότητα που έχουν οι (νοήμονες) ζωντανοί οργανισμοί να μαθαίνουν από τις εμπειρίες τους. Το χαρακτηριστικό αυτό το προσδιόρισε πρώτος ο Αριστοτέλης.

Ένιωσα βέβαια ντροπή, καθώς είχα φύγει από το χωριό μου, την Ιερισσό, πρωτεύουσα του σημερινού Δήμου Αριστοτέλη (τα αρχαία Στάγειρα, η γενέτειρα του Αριστοτέλη, ανήκουν στον Δήμο μας), για να πάω στην Λιέγη του Βελγίου και να μου πει ένας Σουηδός τι είπε ένας συμπατριώτης μου περίπου 2400 χρόνια πριν. Πράγματι έψαξα και βρήκα το απόσπασμα του Αριστοτέλη, στο οποίο αναφερόταν ο Σουηδός:

«Τα ζώα γεννιούνται έχοντας εκ φύσεως αίσθηση· με την αίσθηση, όμως, ορισμένα δεν αποκτούν μνήμη, ενώ ορισμένα αποκτούν. Αυτός είναι και ο λόγος που τα τελευταία έχουν περισσότερη νοημοσύνη και μαθαίνουν πιο εύκολα από τα πρώτα, που δεν έχουν την ικανότητα της μνήμης· νοημοσύνη αλλά όχι και ικανότητα μάθησης έχουν όσα ζώα στερούνται ακοής (παράδειγμα η μέλισσα, ίσως και άλλα παρόμοια ζώα)· ικανότητα μάθησης έχουν όσα ζώα διαθέτουν πέρα από τη μνήμη και ακοή.

Όλα, λοιπόν, τα άλλα ζώα ζουν με τις παραστάσεις και τις μνήμες, λίγο μετέχοντας στην εμπειρία· ενώ το ανθρώπινο γένος ζει επίσης με την τέχνη και τις σκέψεις…  

Η επιστήμη-τέχνη γεννιέται όταν από πολλές εμπειρικές διαπιστώσεις δημιουργείται μία γενικευτική αντίληψη για όμοια πράγματα.»

Μετὰ τὰ Φυσικά, Α1  980a 21 κ.ε.

Μετάφραση Βασίλη Μπετσάκου

Δηλαδή ο όρος Anticipation, σύμφωνα με την περιγραφή που κάνει ο Αριστοτέλης, θα μπορούσε να αποδοθεί καλύτερα, με την λέξη Πρόνοια και την ικανότητα αυτή –πάλι κατά τον Αριστοτέλη- την έχουν πιο ανεπτυγμένη οι άνθρωποι. Μαθαίνω από τις εμπειρίες μου, μαθαίνω από τις εμπειρίες των άλλων, μαθαίνω από τα βιβλία, κι όλα αυτά επειδή θυμάμαι, έχω μνήμη, δεν είμαι λωτοφάγος.

Πέρασαν από τότε καμιά εικοσαριά χρόνια και φτάσαμε στις παραμονές Χριστουγέννων του 2015. Ένα συνεργείο του κρατικού ραδιοφώνου της Γαλλίας (France Culture) επισκέφτηκε τον Δήμο Αριστοτέλη να κάνει ένα ρεπορτάζ για το μεγάλο θέμα της περιοχής μας, το μεταλλείο χρυσού. Τους συνόδεψα τρεις μέρες και βοηθούσα και στην μετάφραση στις συζητήσεις που είχαν με τους επιστήμονες, τους κατοίκους, τις Επιτροπές Αγώνα, τους διωκόμενους. Ήξεραν και ρώτησαν για την τοξική σκόνη και τα βαριά μέταλλα, για τα φράγματα και τα ατυχήματα που στατιστικά συμβαίνουν, ανά τον κόσμο, ένα κάθε εξάμηνο. Είχαν μια συνολική εικόνα του όλου προβλήματος.

Μιλήσαμε για τα πολλά συγκριτικά πλεονεκτήματα και τις πολλές εναλλακτικές αναπτυξιακές προτάσεις της περιοχής μας. Για τον τουρισμό, τον Αριστοτέλη, το Άγιο Όρος, την πρωτογενή παραγωγή και το πάντρεμα όλων αυτών μεταξύ τους. Είπαμε πως το 2016 έχει ανακηρυχθεί από την ΟΥΝΕΣΚΟ έτος Αριστοτέλη και τους διηγήθηκα και την εμπειρία μου με τα Anticipatory Συστήματα. 

Τότε ένας τεχνικός από το συνεργείο, που είχε ακούσει πως τα 2 φαραωνικά φράγματα αποβλήτων των 150 μέτρων της Eldorado σχεδιάστηκαν να γίνουν μεταξύ δύο ενεργών σεισμικών ρηγμάτων της περιοχής (σχεδόν πάνω σ’ αυτά), με ρώτησε το εξής: 

Και τι γίνεται Γιώργο όταν οι άνθρωποι (αυτοί οι νοήμονες ζωντανοί οργανισμοί), δεν έχουν μέσα τους αυτή την ικανότητα που πρέπει να έχουν, την πρόνοια, δηλαδή να μαθαίνουν και να διδάσκονται από τις εμπειρίες τους; 

Η απουσία δηλαδή της ικανότητας να προνοούν και να δρουν αναλόγως ώστε να είναι σε αρμονία με αυτό που θα έρθει; 

Πως μπορεί να ονομασθεί η δημιουργία φραγμάτων με τοξικά απόβλητα πάνω σε σεισμικά ρήγματα που πριν από 80 χρόνια έδωσαν πολύ μεγάλους σεισμούς με τεράστιες καταστροφές κι όταν έχουμε δει -μόλις μέσα στο 2015- δύο τέτοια ατυχήματα σε φράγματα; Αλήθεια, πως ονομάζεται η έλλειψη της Πρόνοιας, της Φρόνησης; 

Παράνοια; Τρέλα; Ανοησία; 

Πως και γατί θα γιορτάσουμε το έτος Αριστοτέλη, ενώ στην ουσία δεν διδασκόμαστε και πολλά από την φιλοσοφία του, ακόμα και στην ίδια την γενέτειρά του;

Γιώργος Τσιριγώτης 

Καθηγητής ΤΕΙ ΑΜΘ